Úr aðalnámskrá tónlistarskóla:

Mennta- og menningarhlutverk tónlistarskóla er að

30. september 2006

Tónleikaröð kennara: Töfratónar

Tónlistarskóli Kópavogs eignaðist nýverið glæsilegan sembal og miðast efnisskrá þessara fyrstu tónleika raðarinnar verið að kynna möguleika sembalsins í einleik og samleik. 

Efnisskrá

• Louis Couperin (1626-1661)
  Svíta í F-dúr
  (Prélude, Allemande Grave, Courante, Sarabande, Branle de Basque, Gaillarde, Chaconne)
• Jónas Tómasson (1946)
  Sónata XII fyrir fagott og sembal (1976) frumflutningur
• Dan Lockair (1949)
  The Breakers Pound, svíta fyrir sembal
  (Prelude, Waltz, Rag, Pavane, Galliard, Postlude)
• Thomas Vincent (1720-1783)
  Sónata fyrir óbó og fylgirödd (tölusettan bassa)
  (Siciliana, Allegro, Menúett)

Um efnisskrána

Tónleikarnir hefjast á dansasvítu í F-dúr fyrir einleikssembal eftir Louis Couperin (1626-1661). Svítur eða dansaraðir voru mjög vinsælt tónlistarform á 17. öld og Louis Couperin var einn af mikilvægustu hljómborðstónskáldum þess tíma. Hann var semballeikari, organisti og gömbuleikari og samdi a.m.k. 200 verk, flest fyrir sembal. 

Í öðru verki tónleikanna Sónötu XII fyrir fagott og sembal eftir Jónas Tómasson (1946) kveður við allt annan tón. Jónas hefur skrifað yfir tuttugu tónverk sem hann nefnir sónötur og hefur númerað með rómverskum tölum. Sú tólfta í röðinni fyrir fagott og sembal var skrifuð árið 1976, fjórum árum eftir að Jónas lauk framhaldsnámi í tónsmíðum í Hollandi. Þrátt fyrir að verkið sé nú 30 ára er þetta frumflutningur þess. Oftast er tónlistin hægferðug, innhverf og mjög frjáls í formi, en í senn mögnuð og spennuþrungin. Verkið sýnir vel mismunandi liti og bælbriggði hljóðfæranna. Eftir Jónas liggur fjöldi verka og þar eru hljómsveitar-, kammer- og kórverk mest áberandi. 

Næst á dagskrá er önnur svíta; The Breakers Pound, fyrir einleikssembal nú eftir bandaríska tónskáldið Dan Lockair (1949). Í verkinu lítur tónskáldið bæði til baka til barokktímans og til nútímans. Sumir dansarnir hafa beina tilvitnun í barokkið, en aðrir líta fram á við til ragtime og rokk tónlistar. Locklair notar sembalinn og möguleika hans á sérlega skemmtilegan hátt. Hann notar t.d. mikið glissando sem fáir aðrir hafa þorað að bjóða sembalnum upp á. Einnig notar hann hið svokallaða “lúturegistur” skemmtilega. Það virkar sem einskonar dempari. Þ.e. það leggjast litlir filtpúðar að strengjunum svo þeir ná ekki að hljóma út. 

Í glaðværu lokaverki tónleikanna Sónötu í C-dúr fyrir óbó og bassafylgirödd, eftir enska tónskáldið Thomas Vincent (1720-1783) er semballinn notaður á hefðbundinn hátt sem meðleikshljóðfæri. Semballeikarinn leikur ásamt fagottleikaranum bassarödd á móti laglínu óbósins en semballeikarinn bætir svo sjálfur við hljómum í hægri hendinni.

Um flytjendur

Guðrún Óskarsdóttir: Að loknu píanókennaraprófi frá Tónlistarskólanum í Reykjavík 1986 nam Guðrún semballeik hjá Helgu Ingólfsdóttur. Framhaldsnám stundaði hún hjá Anneke Uittenbosch við Sweelinck Conservatorium í Amsterdam, hjá Jesper Böje Christensen við Scola Cantorum í Basel og hjá Francoise Langéllé í París. Guðrún hefur leikið inn á nokkra hljómdiska og komið fram sem einleikari, meðleikari eða sem þáttakandi í kammertónlist á fjölmörgum tónleikum á íslandi og víða í Evrópu. Hún hefur leikið með Bach-sveitinni í Skálholti,Caput-hópnum, Kammersveit Reykjavíkur og með Sinfónlíuhljómsveit Íslands. Guðrún hefur einnig unnið í Íslensku óperunni og með Íslenska dansflokknum. Guðrún hefur nýverið verið ráðin sem sembalkennari við Tónlistarskóla Kópavogs.

Kristín Mjöll Jakobsdóttir nam við Tónlistarskólann í Reykjavík og lauk Mastersprófi frá Yale School of Music vorið 1989. Ennfremur stundaði hún nám við Sweelinck Conservatorium í Amsterdam og í Cincinnati, Ohio. Veturinn 1991-92 starfaði Kristín með Fílharmóníuhljómsveitinni í Hong Kong og var búsett þar til 1998. Hún hefur síðan leikið með Sinfóníuhljómsveit Íslands, Kammersveit Reykjavíkur og ýmsum kammerhópum. Kristín kennir nú m.a. við Tónlistarskóla Kópavogs.

Eydís Franzdóttir óbóleikari lauk burtfararprófi frá Tónlistarskólanum í Reykjavík 1987 og stundaði framhaldsnám í London. Hún lék um skeið með samevrópsku hljómsveitinni Acadya, en var svo ráðin 1. óbóleikari tékknesku útvarpshljóm-sveitarinnar í Pilzen 1992 þar sem hún lék um tveggja ára skeið. Eydís hefur komið fram sem einleikari, með kammerhópum og hljómsveitum víða um Evrópu, Norður-Ameríku og á Íslandi. Hún er m.a. meðlimur í Caput-hópnum, skipuleggjandi og óbóleikari Poulenc-hópsins og kennari við Tónlistarskóla Kópavogs.

Nánar um tónskáldin og verkin

Louis Couperin var af frægri ætt franskra tónskálda og hljóðfæraleikara, og var föðurbróðir François Couperin sem var þeirra frægastur. Hann var semballeikari, organisti og gömbuleikari og samdi a.m.k. 200 verk, flest fyrir sembal. Louis Couperin er einn af mikilvægustu hljómborðstónskáldum 17. aldar.

Prelúdíur Louis Couperin eru hans frægustu verk og eru á margan hátt mjög sérstakar. Þær eru svokallaðar "prélude non mésure", þ.e. prelúdíur án takts. Þær eru skrifaðar í heilnótum eingöngu og án taktstrika. Hugsanlega koma þessar prelúdíur frá lútuleikurum sem eyddu gjarnan löngum tíma í að stilla hljóðfærin sín og léku að því loknu nokkra hljóma í þeirri tóntegund sem næsta verk var í, svona til að fara yfir stillinguna.

Ástæða þess að tónskáldið kýs að skrifa þessi verk á þennan hátt er hugsanlega sú að hann vill að þau hljómi frjálst, eins og þau séu spunnin á staðnum. Bogarnir hjálpa til við að ákveða hvaða nótur eiga saman. Allar nótur eru skrifaðar, það þarf ekki að bæta neinum nótum við. Skraut er ýmist skrifað út í heilnótum eða með skrauttáknum. Galdurinn er að flokka heilnóturnar í hljómnótur, laglínur og skrautnótur.

Því eldri sem tónlist er, því minni upplýsingar eru í nótunum. Louis Couperin lést 1661 aðeins 35 ára gamall. Á þeim tíma var ekki byrjað að gefa út nótur. Verk hans hafa varðveist í handritum.

Í dag þurfum við að vera fær um að leika verk frá mörgum mismunandi tímabilum. Þannig var þetta ekki hér áður fyrr. Á þessum tíma léku menn eingöngu nýja tónlist, tónlist eftir sjálfa sig og nánasta vinahóp. Af þessu leiddi að nótnaritun þurfti ekki að vera svo nákvæm. Það var líka mikil vinna að handskrifa allt. Ekki var um það að ræða að hlaupa út í búð og kaupa nótur eða ljósrita. Allt varð að handskrifa. Nótnaritunin á þessum tíma er því oft ekki nema nokkurs konar "beinagrind ". Hún segir ekki nema brot af sögunni. Ef við lítum á dansana í svítu Louis Couperin þá sjáum við að það eru hvergi neinar styrkleikabreytingar, engir bogar eða önnur tákn um "artikúlasjón", ekkert skraut. Einnig vitum við að hrynur var skrifaður mjög ónákvæmlega. Þetta þýðir samt alls ekki að það eigi hvergi að binda, hvergi að skreyta o.s.frv. Spuni var stór hluti af tónlistariðkun þessa tíma. Það átti að vera rými fyrir persónulega túlkun.

Tölusettur bassi er enn eitt dæmið um ónákvæma nótnaskrift á barokktímanum. Þetta er einhvers konar hraðritun sem þróaðist á barokktímanum. Í stað þess að skrifa nákvæmlega það sem hljóðfæraleikarinn átti að leika skrifaði tónskáldið aðeins niður bassalínu og setti svo tölur þar fyrir neðan, sem vísuðu til ákveðinna hljóma. Þetta er að mörgu leyti skylt bókstafshljómunum sem eru notaðir mikið t.d. í djassi. Þar eru bókstafir sem vísa til hljóma í stað talna í tölusetta bassanum. Tölurnar virka þannig að það er talið upp frá bassanum. 6 þýðir t.d. hljómur með 3-und í bassa, 7 hljómur með 7-und o.s.frv.

Í u.þ.b. 90% allra kammerverka á barokktímanum er gert ráð fyrir tölusettum bassa. Iðulega var ekki tekið fram hvaða hljóðfæri ætti að leika hann. Það þurfti bara að vera hljóðfæri sem gat leikið hljóma, svo sem semball, orgel eða lúta. Oft voru notuð fleiri en eitt hljóðfæri og mjög algengt var að styrkja síðan bassaröddina með bassahljóðfæri eins og fagotti, gömbu, sellói og kontrabassa. Í hljómsveitarverki gátu þess vegna verið nokkur mismunandi hljóðfæri sem léku eftir sömu bassalínunni, t.d. semball, selló og kontrabassi.

Thomas Vincent (1720-1783) var breskur og líkt og Couperin fæddur inn í fjölskyldu hljóðfæraleikara og tónskálda. Hann var óbóleikari í blásarasveit konungsins auk þess að vera tónskáld.

Sónata eftir Thomas Vincent fyrir óbó og fylgirödd er dæmi um verk fyrir laglínuhljóðfæri (óbó) og tölusettan bassa. Fylgiröddina leikum við á sembal og fagott. Bæði semballinn og fagottið leika bassalínuna en semballeikarinn bætir svo við hljómim í hægri hendinni. Á nótunum eru þær raddir sem tónskáldið samdi prentaðar feitari og dekkri en hægri hendi sembalraddarinnar. Sú rödd er einungis tillaga útgefanda og er hér prentuð með smærra letri.

Dan Locklair er frá North Carolina í Bandaríkjunum. Aðeins 14 ára var hann orðinn fullnuma organisti. Hann samdi sembalsvítuna "The Breakers Pound" árið 1985. Í þessu verki lítur hann bæði til baka til barokktímans og til nútímans. Hann lítur aftur til barokktímans þegar hann notar svítuformið, þ.e. röð af dönsum (sbr. Louis Couperin) Sumir dansarnir hafa beina tilvitnun í barokkið, t.d. prelúdían, pavane og galliard. Hinir dansarnir líta fram á við. Rag (in the spirit of rag) er í stíl ragtime tónlistar og Postlude (rocking! With rythmic energy) er eins konar rokk.

Locklair notar sembalinn og möguleika hans á sérlega skemmtilegan hátt. Hann notar t.d. mikið glissando sem fáir aðrir hafa þorað að bjóða sembalnum upp á. Einnig notar hann hið svokallaða "lúturegistur" skemmtilega. Það virkar sem einskonar dempari, þ.e. það leggjast litlir filtpúðar að strengjunum svo þeir ná ekki að hljóma út.

Jónas Tómasson tónskáld er fæddur 1946 og kennir við Tónlistarskóla Ísafjarðar. Hann hefur skrifað yfir tuttugu tónverk sem hann nefnir sónötur og hefur númerað með rómverskum tölum. Þessi er sú tólfta í röðinni og skrifuð fyrir fagott og sembal árið 1976, fjórum árum eftir að Jónas lauk framhaldsnámi í tónsmíðum í Hollandi. Þrátt fyrir að verkið sé nú 30 ára er þetta frumflutningur þess. Eftir Jónas liggur fjöldi verka og þar eru hljómsveitar-, kammer- og kórverk mest áberandi. Oftast er tónlistin hægferðug, innhverf og mjög frjáls í formi.

Þessi lýsing á mjög vel við um Sónötu XII. Hún byrjar afar hægt og lágstemmt, takið eftir að áttunduparturinn er 50 slög á mínútu. Fagottið liggur á lægsta sviðinu lengi vel á meðan semballinn leikur tremolo í hægri hendi á des í 20 takta. Þetta gefur byrjuninni dularfullt og dulúðugt yfirbragð en stöku vinstri handar "skot" í sembalnum á stóra des í litlum tvíundum á móti fagottinu skapa spennu í hljóðlandslaginu.

Eftir langt fagottsóló í anda upphafsstefsins fer tónlistin smátt og smátt að taka við sér og fjör að færast í leikinn (piu mosso). Enn liggur semballinn á des en nú öllu rytmískara en áður. 2/4 markar upphafið að rytmískum samspilskafla milli fagottsins og sembalsins. Allan þennan tíma hefur verkið verið að byggjast upp í hraða (poco accelerando) og spenna að aukast sem nær hámarki í "samræðum" hljóðfæranna tveggja.

Samræðuhlutinn er "senza misura" eða án ákveðins takts. Fagottleikarinn má nú leika alveg frjálst í takti og þarf ekki að taka tillit til þess sem semballeikarinn er að gera. "Prestissimo" gefur til kynna að fagottleikarinn skuli leika eins hratt og hann getur en þó með ákveðinni hendingamótun sem mörkuð er með kommum. Nú er eins og hljóðfærin tali til hvors annars, fagottið svarar brotnum hljómi í sembalnum með ljóðrænni laglínu, sem alltaf er brotið upp á milli með "prestissimo" og "staccato" kafla. Verkinu lýkur næstum eins og það hófst, á liggjandi des-i í sembalnum í áttundupörtum á móti stuttum hendingum í fagottinu sem smám saman deyja út.

Ljóðrænt verk eins og þessi sónata eftir Jónas Tómasson gefur hljóðfæraleikurunum mikið svigrúm til að gefa andagiftinni lausan tauminn og túlka að vild. Það má segja að það standi og falli með sannfæringarkrafti flytjendanna hvort að verkið hrífur áheyrandann. Tónmálið er nútímalegt, atónalt og abstrakt, formið frjálslegt með ákveðinni stígandi og hnígandi, enda samið á þeim tíma er tilraunastarfsemi í tónlist var enn í algleymingi. Á þessum árum þótti ekki fínt að semja "auðskilin" tónverk eða tónverk með gömlum tónsmíðaaðferðum þó að oft sýndist sitt hverjum um hinar nýju aðferðir. Menn tóku nútímann alvarlega og áheyrendur gáfu sér tíma til að hlusta og njóta.

Aðgangseyrir

• Almennt miðaverð: 1.500 kr.
• Eldri borgarar, öryrkjar og námsmenn: 1.200 kr.
• Kennarar Tónlistarskóla Kópavogs: 500 kr.
• Nemendur Tónlistarskóla Kópavogs og aðstandendur: Frítt.
• 12 ára og yngri: Frítt

Sími í miðasölu er 5 700 400 og er opið virka daga kl. 9.00-16.00 og klst. fyrir tónleika.

[ Til baka á Forsíðu ]