Úr aðalnámskrá tónlistarskóla:

Mennta- og menningarhlutverk tónlistarskóla er að

10. mars 2013

TKTK: Píanótónlist frá ýmsum tímum

Efnisskrá

• Domenico Scarlatti (1685-1757): Þrjár sónötur
  
• L.v. Beethoven (1770-1827): Píanósónata í C-dúr, op. 53 "Waldstein"
  -  Allegro con brio
  -  Introduzione: Adagio molto
  -  Rondo. Allegretto moderato - Prestissimo
  
• Alberto Ginastera (1916-1983) Danzas Argentinas op. 2 (1937)

Um verkin og höfundana

Prógrammið myndar mjög góða heild. Þarna eru þrjú ólík tónskáld, þrjár litlar sónötur eftir Scarlatti, þrír kaflar í sónötu Beethovens og síðast þrír dansar eftir Ginastera. Öll verkin eru mjög áheyrileg. Þau sýna líka þróun píanótónlistar og -tækni í um 250 ár; allt frá léttum og leikandi barokksónötunum, gegnum stóru klassísku "virtuoso" píanósónötuna, og endar í 20. aldar dönsunum með jass- og suðuramerískum töktum, þar sem leikið á píanóið eins og slagverk á köflum.

Domenico Scarlatti (1685-1757) fæddist í Napólí á Ítalíu sama ár og J.S Bach og G.F.Händel. Hann hlaut sína fyrstu tónlistarmenntun hjá föður sínum, Alessandro Scarlatti, sem var tónskáld. Alessandro var helst til ráðríkur og vildi stjórna ferli sonar síns, en hann sendi Domenico til Feneyja í nám og síðar til Rómar, og var Domenico m.a. kapellumeistari í Vatíkaninu í nokkur ár. Rúmlega þrítugur var hann ráðinn semballeikari portúgölsku konungsfjölskyldunni í Lissabonn. Síðustu 25 árum ævi sinnar eyddi hann á Spáni, fyrst í Sevilla en lengst af í Madríd þar sem hann samdi flestar sónöturnar sínar.

Domenico Scarlatti varð ungur frægur fyrir færni sína við sembalinn og þó hann hafi samið nokkrar óperur og kantötur eru það hljómborðssónöturnar hans, um 555 talsins, sem eru langþýðingarmestu tónsmíðar hans. Tímalega séð eru þær samdar á barokktímanum, en tónlistar- og tæknilega séð eru þær í raun brúin frá barokkinu yfir í klassíska stílinn. Djörf tóntegundaskipti, leikni í stefjanotkun, tæknilegar kröfur, ferskleiki og frábært handbragð er forsmekkurinn að því sem seinna kom frá m.a. Haydn, Mozart og Beethoven.

Greinilegra áhrifa frá Íberíuskaganum gætir í tónlist Scarlattis og notar hann óspart þjóðlög og ryþma frá Portúgal og Spáni. Sónöturnar eru í einum kafla og tvískiptu formi (binary) þ.e.a.s. fyrri helmingur og seinni helmingur.

Ludvig van Beethoven (1770-1827) fæddist í Bonn í Þýskalandi og bjó þar sín fyrstu 22 ár. Hann sýndi snemma mikla tónlistarhæfileika og faðir hans, Jóhann, byrjaði að kenna honum og langaði að gera hann að barnastjörnu eins og Mozart.
Waldstein greifi, sem var mikill listavinur, tók eftir þessum unga hæfileikaríka manni og gerðist velgjörðarmaður hans og góður vinur.

Eftir að móðir Beethovens dó varð faðir hans afar drykkfelldur og Beethoven neyddist til að dveljast í Bonn um sinn og sjá um yngri bræður sína.

Þegar Beethoven var 22 ára gerði Waldstein honum kleift að flytja til Vínar til að læra hjá Haydn. Hann gat sér fljótlega gott orð sem fær píanóleikari þó svo að í dag sé hans aðallega minnst sem ódauðlegs tónskálds. Hann samdi 9 sinfóníur, 32 píanósónötur, 5 píanókonserta, 16 strengjakvartetta auk annarrar kammertónlistar, kórverka og sönglaga.

Þegar hann var um tvítugt fór heyrnarleysið að gera verulega vart við sig en hann hélt ótrauður áfram að semja, spila og stjórna hljómsveitum.

Sónatan sem tileinkuð er Waldstein greifa er af mörgum talin ein af merkustu sónötum Beethovens og sú tæknilega erfiðasta sem hann hafði skrifað hingað til. Waldstein sónatan, Appassionata og Les Adieux eru þær þrjár mikilvægustu frá þessu tímabili, svokölluðu miðtímabili í tónsmíðum Beethovens.

Fyrsti kaflinn er í sónötuformi og byggist upp á tveimur mjög andstæðum stefjum; Hið fyrsta er mjög ryþmískt og hlaupandi en hið seinna minnir helst á sálm.

Annar kaflinn er í raun aðdragandi að þriðja kaflanum, frekar en eiginlegur "kafli"; hægur og hikandi undirbúningur fyrir "sólarupprásina" í upphafi þriðja kaflans. Sónatan hefur stundum verið kölluð "L'Aurora" (sólarupprás) vegna stefsins í upphafi þriðja kaflans. Hann er í rondó formi og því kemur upphafsstefið fyrir þónokkrum sinnum, en þess á milli ýmist ryþmískir dansandi eða draumkenndir kaflar.

Kaflinn endar á mjög hröðum coda (prestissimo) þar sem stefin úr kaflanum fá að birtast aftur, en nú svo hratt að það er svolítið eins og grammófónplata sem spiluð er of hratt.

Upphaflega var annar miðkafli í sónötunni, en gagnrýnendum þótti sónatan of löng og því ákvað Beethoven að taka andante kaflann út og setja í staðinn þann stutta kafla sem nú virkar sem undirbúningur fyrir 3. kaflann. Upphaflegi andante kaflinn var síðar gefinn út sem sjálfstætt verk undir nafninu Andante Favori.

Alberto Ginastera (1916-1983) fæddist í Buenos Aires og þykir eitt mikilvægasta 20. aldar tónskáld Suðurameríku. Hann lærði við konservatoríið í Buenos Aires og hjá Aaron Copland í Bandaríkjunum. Hann bjó lengst af í Buenos Aires og sinnti m.a. kennslustörfum þar, en flutti til bandaríkjanna og síðar Evrópu 1970. Hann lést í Sviss.

Ginastera einskorðaði sig ekki við eina tegund tónlistar, þvert á móti. Hann samdi óperur, balletta, hljómsveitarverk, píanóverk, orgelverk, konserta, söng- og kórverk, kammerverk og kvikmyndatónlist. Hann notaði Argentínsk þjóðlög mikið í tónlist sinni, en þau má einkum greina í verkum frá yngri árum tónskáldsins. Síðar meir varð tónlistin hans meira abstrakt og því voru þjóðlögin ekki jafn auðgreinanleg, en þau voru samt enn til staðar.

Argentínsku dansana samdi Ginastera þegar hann var 21 árs og eru þeir meðal allra fyrstu verka hans.

Sá fyrsti, Dans gamla hirðisins, hljómar kannski undarlega, enda eru hendurnar ekki í sömu tóntegund; sú vinstri spilar bara á svörtu nótunum en sú hægri á þeim hvítu. Dansinn endar á hljómnum E-A-D-G-H-E, sem er sá hljómur sem kemur þegar maður slær á lausa gítarstrengi. Þetta gerði hann til að bæta örlitlu argentínsku "kryddi" inn í tónlistina, en þetta var uppáhaldshljómur Ginastera.

Dans fögru yngismeyjarinnar er ljúfur dans í 6/8. Tónmálið sem Ginastera notar hér má sjá víðar í tónsmíðum hans, og endurspeglar auðnir Argentínsku sléttanna.

"Brjálæðislega", "af miklum krafti" og "villt" eru fyrirmælin í þriðja dansinum, enda dugir ekkert minna til þegar Hrokafulli kúrekinn er á ferð!

Um flytjandann

Eva Þyri Hilmarsdóttir hóf píanónám 11 ára gömul hjá Þorsteini Gauta Sigurðssyni í Nýja tónlistarskólanum en lærði svo hjá Halldóri Haraldssyni í Tónlistarskólanum í Reykjavík og lauk þaðan píanókennaraprófi og burtfararprófi. Hún lauk síðar diplomeksamen og einleikaraprófi frá Tónlistarháskólanum í Árósum í Danmörku undir handleiðslu John Damgaard. Þaðan lá leiðin til Lundúna þar sem hún stundaði MA nám í meðleik við The Royal Academy of Music. Hún útskrifaðist með hæstu einkunn, hlaut heiðursnafnbótina DipRAM og The Christian Carpenter Piano Prize fyrir framúrskarandi lokatónleika. Aðalkennari hennar þar var Michael Dussek. Eva Þyri hefur tekið þátt í meistanámskeiðum hjá m.a. Geörgy Sebök, Einar Steen-Nökleberg, Martinu Tirimo, Jeremy Menuhin, Sven Birch, Eero Heinonen, Clelia Sarno, Luiz de Moura Castro, Vitaly Margulis, Paul Baura-Skoda and Boris Berman.

Auk fjölda einleikstónleika hefur Eva Þyri m.a. komið fram sem einleikari með hljómsveit, spilað í hljómsveitum af ýmsum stærðum og tekið þátt í frumflutningi verka, m.a. á hátíðunum Myrkum Músíkdögum, Ung Nordisk Musik, Young Euro Classic Festival í Berlín og Young Composers Symposium í London. Undanfarin ár hefur hún lagt mikla áherslu á flutning kammertónlistar og ljóðasöngs. Hún tók t.d. þátt í Song Cirlce í Royal Academy of Music, meistaranámskeiðum hjá Barböru Bonney, sir Thomas Allen, Helmut Deutch, Roger Vignoles og Audrey Hyland auk þess að vera virkur þátttakandi og meðleikari í The North Sea Vocal Academy í Danmörku.

Af nýlegum verkefnum má nefna ljóðatónleika með Dísellu Lárusdóttur í Listasafni Sigurjóns Ólafssonar, óperutónleika með Gissuri Páli Gissurarsyni og Ágústi Ólafssyni og flutning á Des Knaben Wunderhorn eftir Mahler með Sesselju Kristjánsdóttur og Ágústi Ólafssyni í Salnum, Kópavogi.

Aðgangseyrir

• Almennt miðaverð: 1.000 kr.
• Kennarar TK: 500 kr.
• Nemendur TK og aðstandendur: Ókeypis.

Tónleikarnir eru styrktir af Kópavogsbæ og haldnir af kennurum Tónlistarskóla Kópavogs í samvinnu við Salinn og Tónlistarskóla Kópavogs.